सन्दर्भः योगमाया

ओझेलमा परेका समकालीन

योगमायाको समाज सुधारको आन्दोलनका बारेमा आजसम्म भएका सबै खोज अनुसन्धान र पैरवीहरू केही सामाजिक अभियन्ता तथा लेखक पत्रकारका निजी प्रयास हुन् । योगमायाको आन्दोलन, उनको भूमिका र योगदानका बारेमा सङ्गठित, व्यवस्थित वा विधिसम्मत अध्ययन तथा अभिलेखीकरण हुन सकेको छैन । सरकारी निकाय, विश्वविद्यालय वा निजी क्षेत्रबाट सङ्गठित प्रयास भएका छैनन् । सीमित पूर्वप्रकाशित दस्ताबेज, उनका समकालीन र परिवारसँग सम्बन्धित व्यक्तिको कुराकानीका आधारमा योगमायाको विद्रोह, बलिदान र भूमिकाको इतिहास स्थापित गरिएको हो । यसैका आधारमा अहिले योगमायाका नाममा नेपाल सरकारले हुलाक टिकट प्रकाशित गरेको छ ।

विदुषी योगमाया हिमालयन आयुर्वेद विश्वविद्यालय स्थापना तथा सञ्चालनको औपचारिक प्रक्रिया सुरु हुँदै छ । उनका नाममा विभिन्न संस्था र पुरस्कार स्थापना भएका छन् । केही जिल्लामा सडकको नामाकारण र सालिक बनेका छन् । विद्यालयस्तरदेखि विश्वविद्यालयका पाठ्य सामग्रीमा उनको जीवनी समावेश हुन थालेको छ । अबका दिनमा विश्वविद्यालयका तर्फबाट पनि प्राज्ञिक, वैज्ञानिक अध्ययन हुने छ । यस्ता प्रयास आपसी समन्वय तथा मित्रवत् वातावरणमा हुनसके योगमायाको सम्मान, मूल्याङ्कन र अपेक्षित परिणाम सहज हुन सक्छ ।

योगमाया अर्थात् योगमाया न्यौपानेले उठाएका सामाजिक जागरणका मुद्दा हुन्– जातपातको भेदभाव, धनी र गरिबबिचको असमानता, साहुमहाजनको थिचोमिचो, महिलाप्रतिको असमानता, राजा–महाराजाको लापरबाही, कर्मचारीको ढिलासुस्ती, घुसखोरी आदिको अन्त्य र गाईवस्तु तथा प्रकृति–वनस्पतिको संरक्षण आदि । तत्कालीन सरकारले उनका माग पूरा गरेर ‘धर्म राज्य स्थापना’ गर्ने आश्वासन त दियो तर त्यो पूरा गर्ने तत्परता नदेखाएका कारण विसं १९९५ मा योगमयासमेत २४० जनाले अग्नि प्रवेश गरेर आत्मादाह गर्ने घोषणा गरेका थिए ।

सरकारले उनीहरूको योजना थाहा पाएर अग्नि प्रवेश गर्नुपहिले नै योगमायासमेत १७ जनालाई पक्राउ गरेर छ महिनादेखि तीन वर्षसम्म कैद ग¥यो । पक्राउ पर्नेहरूमा ११ जना पुरुष र छ जना महिला थिए । कैदबाट छुटेपछि पनि उनीहरूले सरकारलाई घचघच्याइ रहे । सरकारले एकपछि अर्को आश्वासन दिएर माग पूरा नगरेका कारणले उनीहरूमा आक्रोश र निराशा बढ्दै गयो । अधर्मी राजमा बाँच्नु व्यर्थ छ, सरकारलाई पनि चेताउनु पर्छ, आउने पुस्ताको उद्धार हुन्छ र आफूलाई मुक्ति मिल्छ भन्ने सङ्कल्प गर्दै योगमायासमेत ६८ जनाले १९९८ साल असार २२ गते हरिशयनी एकादशीका दिन अरुण नदीको भेलमा हाम फालेर देह त्याग गरे । आठ दशक पहिलेको यस घटनाको पृष्ठभूमिमा जोडिएर योगमायाको नेतृत्व, उनको भूमिका र योगदानको बारेमा चर्चा हुने गरेको छ । उनका समकालीन अन्य व्यक्तिको नेतृत्व र भूमिकाको बारेमा कमै खोजिनीति भएको छ ।

यसो त इतिहास जित्नेहरू वा शासकको मात्र लेखिन्छ भनिन्छ र हुने गरेको पनि यस्तै छ । योगमायाकै पर्याप्त अभिलेख नरहेको समयमा उनका समकालीन र अनुयायीका बारेमा नखोजिनु र नलेखिनु स्वाभाविक लाग्न सक्छ । समाज रूपान्तरणका लागि हिजोदेखि आजसम्म भएका सबै सत्प्रयास सामूहिक ज्ञान, बल, र प्रयत्नमा भएका थिए भनेर हामीले बिर्सनु हुँदैन । तिनको उत्खनन र श्रेयमा एकल नायकत्वलाई मात्र केन्द्रमा राखिने परम्परा छ । समुदायका हितका लागि समुदायको सहभागिता र तिनको नेतृत्व बाहिर बसेर भएका आन्दोलनको परिणामले लक्षित समुदायको भावना प्रतिविम्बित हुन सक्दैन । त्यो समुदायले परिणामको अपनत्व लिन र लाभान्वित हुन सक्दैन । त्यसैले लक्षित समुदायको भावना समेट्न र अपेक्षित लाभ लिन त्यो समुदायको सहभागिता र सामूहिक नेतृत्व आवश्यक हुन्छ । जस–अपजसको भागिदार र भूमिका अनुसारको कृतित्व सबैको लेखिनु पर्छ । सबैको सम्मानजनक गणना गरिनु पर्छ ।

योगमायाको आन्दोलनसँग प्रत्यक्ष जोडिएका समकालीनमा मुख्य भूमिकामा रहेका व्यक्तित्व थिए – पण्डित प्रेम नारायण भण्डारी । उनलाई स्वामी वा डण्डी स्वामी पनि भनिन्थ्यो । योगमायाको शिष्यका रूपमा रहेका प्रेमनारायणको भूमिका मुख्य सल्लाहकारका रूपमा थियो । काठमाडौंका भजन मण्डलीहरूसँग परिचित प्रेमनारायणले योगमायाका दूतका रूपमा राणा प्रधानमन्त्रीलाई पटक पटक भेटेका थिए । योगमायाको सन्देशको आदानप्रदान तथा आन्दोलनका मागको बारेमा प्रधानमन्त्रीलाई जाहेर गरेका थिए । नेपालका र भारतका धार्मिक तीर्थस्थलमा घुमेका प्रेमनारायण शिक्षित पनि थिए । ‘सर्वार्थ योगवाणी’ योगमायाकी छोरी नैनकलाले आफ्नी आमाबाट बर्सौंपहिले वाचन गर्दा सुनेर स्मरण गरेको आधारमा पुनः वाचन गरेर प्रेमनारायणलाई सुनाएको र उनले बाँसको कलमले नेपाली पहाडे कागजमा लेखिदिएका थिए । प्रेमनारायणका पनि नीति शिक्षा र भजनमा आधारित ‘तपोभूमि महात्म्य’ र ‘सत्यार्थ स्वर्गारोहण’ दुई काव्य कृति प्रकाशित छन् ।

योगमायाको समयमा उनको विद्रोहलाई उनका अनुयायी वा चेलाका रूपमा मात्र नभएर अन्य विभिन्न भूमिकामा सहयोग गर्नेहरूमा स्थानीय बस्नेत परिवारका सदस्य धेरै थिए । पारिवारिक नाता तथा अभिभावक र संरक्षक वा आश्रितका नाताले न्यौपाने र भण्डारी परिवारका सदस्य थिए । अग्नि समाधिको घोषणाका कारण कैद सजाय पाउनेहरू, जलसमाधि जानेहरूको पनि विस्तृत खोजी हुनु पर्छ । सानी हजुर गङ्गा न्यौपाने, नैनकला, दुखुना न्यौपाने, रामबहादुर थापा, शिवशक्ति, दुर्गादेवी, काठमाडौँ–काभ्रेका गौतम र तिवारी परिवारका सदस्यलगायत योगमायाका जीवन कालका र पछिका धेरै योद्धा, साधक, अनुयायीको सहभागिता र भूमिकाको बारेमा अभिलेख हुन बाँकी छ ।

योगमायाको सार्वजनिक गतिविधि सुरु हुन पहिलेदेखिका पूर्वी नेपालका सामाजिक जागरणका अगुवा हुन् – बालागुरू षडानन्द (विसं १८९२–१९७३) र महागुरु फाल्गुनन्द लिङ्देन (विसं १९४२–२००५) । यी दुवै व्यक्तित्वको नेतृत्व र भूमिकाको बारेमा इतिहासमा पर्याप्त चर्चा भएको छ । यी सबै सन्दर्भमा चर्चामा नआएका पूर्वी नेपालका अर्का सामाजिक अगुवा हुन् सुबेदार धौलवीर राई ( विसं १९२७–२००९) । महर्षी दयानन्द सरस्वती र गौतम बुद्धका आदर्शबाट प्रेरित ब्रिटिस इन्डियाको सेनाबाट सेवानिवृत राईले २००७ सालको क्रान्तिमा सहयोगी भूमिका निर्वाह गर्नुका साथै शैक्षिक जागरणका अगुवाइ गरेका थिए । जात, धर्म र लिङ्गका आधारमा हुने भेदभाव र अन्धविश्वासी परम्पराका विरोधी सुबेदार राई मानवतावादी दृष्टिकोण राख्थे । भोजपुर जिल्लाको छिनामखुस्थित उनको घरको भित्तामा कुँदिएको बुद्ध र महर्षी सरस्वतीको मूर्ति अझै सुरक्षित छ ।

योगमाया आफ्नो जीवनको मध्यकालमा भारतको असमस्थित फूलबारी गएको, त्यहाँ घरबार गरेको, दुई वटी छोरी जन्माएको र साधना आदि गरेर नेपाल फर्किएकी थिइन्  तर उनी असममै फूलबारी भनिएका चार/पाँच स्थानमध्ये कुन ठाउँमा गएकी थिइन् ? उनले त्यहाँ के गरिन् ? उनको भूमिका र प्रभाव त्यहाँ कस्तो छ अहिलेसम्म कसैको जानकारीमा छैन । उनकी  दुई छोरीमध्ये असममा नै रहेकी बाटुलीका बारेमा योगमायाकै परिवाराका सदस्यलाई थाहा छैन । सरकारले आफ्नो स्रोतसाधनको उपलब्धताले भ्याएसम्म यी सबै प्रकारका अनुत्तरित प्रश्नको उत्तर खोज्न र मौलिक दस्ताबेज तयार गर्नु पर्छ ।

‘सर्वार्थ योगवाणी’ का आधारमा योगमायालाई कवि व्यक्तित्वका रूपमा गणना तथा मूल्याङ्कन गरिन्छ । यसबारे पुनर्मूल्याङ्कन गरिनु र निष्कर्षमा पुग्नु उपयुक्त हुन्छ । ‘सर्वार्थ योगवाणी’ त्यस बेलाको विद्रोहको अर्थात् योगमायासँग सहकार्य गर्ने तत्कालीन समाज र अगुवा तथा अनुयायी सबैको समान दायित्व रहेको संयुक्त दस्ताबेज हो । उनकी छोरी नैनकलाले वर्षौंपहिलेका कुरा कसरी सुनाइन् ? उनका सहयोगी प्रेमनारायणले लेख्दा र सम्पादन गर्दा कति संशोधन गरे ? यी समग्र अवस्था र प्रक्रियाका आधारमा पनि कृतिको मूल्याङ्कन गरिनु पर्छ ।

समय र विषयका प्राथमिकताका आधारमा हिजो योगमाया र उनका समकालीनले नेतृत्व गरेको त्यो आन्दोलन एउटा शान्तिपूर्ण विद्रोह र सत्याग्रह थियो । त्यति ठुलो सङ्गठित विद्रोहको कल्पना गर्नु सामान्य होइन । कल्पना मात्र होइन कार्यान्वयन गरेर सरकारलाई चुनौती दिन एक वा दुई जनाको मात्र योजनामा सम्भव हुन सक्दैन थियो । आन्दोलनलाई सामूहिक नेतृत्वको उदाहरणका रूपमा लिँदै ओझेलमा परेका योगमायाका समकालीनहरूको अभिलेखीकरण र सम्मानका लागि प्रयास गर्नु पर्छ । – लेखनाथ भण्डारी

प्रेरक व्यक्तित्व

आजभन्दा १५८ वर्षअघि भोजपुर जिल्लाको मझुवाबेँसीमा जन्मिएकी योगमाया नेपालको नारी जागरणका साथै धार्मिक, सामाजिक र साहित्यिक क्षेत्रकी ख्यातिप्राप्त व्यक्तित्व हुन् । योगमाया कौडिण्य गोत्र र न्यौपाने थर भएका ब्राह्मण परिवारका श्रीलाल र चन्द्रकला न्यौपानेकी छोरी हुन् । उनको नाममा स्थापित संस्था ‘योगमाया प्रतिष्ठान’ का अनुसार योगमायाको जन्म विसं १९२४ भएको हो । उनले विसं १९९८ असार २२ गते शनिबार हरिशयनी एकादशीका दिन आफ्ना ६८ जना अनुयायी भक्तसहित अरुण नदी किनाराको ठुलो ढुङ्गाबाट हाम फालेर जलसमाधि लिएकी थिइन् । यसरी योगमायाको जन्म आजभन्दा १५८ वर्षपहिले भएको र जम्मा ७४ वर्ष यस धर्तीमा बिताएको देखिन्छ ।

योगमायालाई विदुषी योगमायाका नामले चिनिन्छ । औपचारिक शिक्षा नलिएका कारण योगमाया हस्ताक्षरका सट्टा बुढी औँठाको ल्याप्चे प्रयोग गर्थिन् । जे देख्यो र जे सुन्यो, त्यस विषयमा कविता रच्न सक्ने साथै कवितामै कुरा गर्न सक्ने अनौठो क्षमता उनमा थियो । त्यसैले उनी आँसु कवयित्री मानिन्छिन् । योगमायाको जन्म समयमा नेपालमा जहानियाँ  थियो । सती र दासप्रथा जस्ता सामाजिक कुरीतिका साथै धार्मिक आडमा हुने सामाजिक शोषण चरमोत्कर्षमा थियो । शासनसत्तामा भ्रष्टाचार र मनपरीतन्त्र व्याप्त थियो । गाउँघरमा मानापाथी जस्ता बरव्यवहारमा समेत ठगी गर्ने प्रवृत्ति व्यापक थियो । यिनै सामाजिक विडम्बना र भोगाइहरूलाई आत्मसात् गर्दै योगमायाको जीवनयात्रा गतिशील बन्यो ।

योगमाया त्यस्तो समयमा जन्मेकी थिइन्, जुन बेला नारीहरू रजस्वला हुनुअघि नै वैवाहिक बन्धनमा बाँधिन बाध्य हुनुपथ्र्यो । त्यसै अनुरूप उनका आमाबुबाले योगमायाको विवाह पाँच वर्षकै उमेरमा रामहरि कोइरालासँग गरिदिएका थिए । बिहे भएको दुई वर्षमै उनका पतिको निधन भयो । सात वर्षीया अबोध बालिका योगमायाका लागि रामहरिको मरण कुनै पीडादायक विषय बन्न सकेन । उनी आफ्नै बालक्रिडामा व्यस्त रहिन् । क्रमशः दिन बित्दै जाँदा योगमायामाथि अनेक सामाजिक कुसंस्कारका बज्र प्रहार हुन थाले । तत्कालीन समाजबाट प्राप्त अपमान, घृणा र तिरस्कारका पीडाले उनको जीवन तरङ्गित हुन पुग्यो ।

अभावबिच खान लगाउन मुस्किल भएपछि अबोध बालिका योगमाया एक रात घरबाट सुटुक्क भागेर माइत आइन् । घरबाट नसोधीकनै भागी हिँडेकी उनलाई माइती पक्षले सजिलै बस्न दिने कुरा भएन । माइती पक्ष योगमायालाई उनकै घर फर्काउन चाहन्थ्यो भने घरपक्षका रातको समयमा भागी हिँडेकी बुहारीलाई कुनै हालतमा घरभित्र पस्न नदिने मनस्थितिमा थिए । यस्तो असहज द्वन्द्वको स्थितिमा विधवा योगमाया केही समय माइतीकै आश्रयमा रहिन् । घर र माइत दुवैतिर अलच्छिनी र पोइ टोकुवीको लाञ्छना सहँदै उनी १७ वर्षकी भइन् । समय बित्दै जाँदा त्यसै गाउँका एक युवक प्रजापति डोटेल जैसीतिर उनको आकर्षण बढ्यो र उनीहरू भागेर आसाम पुगे । यी दम्पतीबाट एउटी छोरी नैनकलाको जन्म भयो । कतिपय अनुसन्धाताले डोटेल युवकको समेत केही वर्षपछि मृत्यु भएको र तत्पश्चात् योगमायाले तेस्रो विवाह गरेको बताएका छन् । यसको ठोस प्रमाण नभएकाले यो प्रसङ्ग विवादित प्रतीत हुन्छ ।

आसाममै रहँदा योगमायाले आफ्नो गाउँमा पुराणवाचन हुन लागेको हल्ला सुनिन् । त्यसपछि डोटेल दम्पती छोरी च्यापेर पुराणस्थल पुगे । जनकलाल शर्माको ‘जोसमनी सन्तपरम्परा र नेपाली साहित्य’ नामक पुस्तकमा लेखिए अनुसार पुराणको प्रसङ्ग थियो, “परस्त्री वा परपुरुष गमन गर्नाले भविष्यमा रौरव नरकको यातना भोग्नु पर्छ ।” यत्तिकैमा पुराणमा अर्को प्रसङ्ग आयो– “कसैले अज्ञानवश त्यस्तो अपराध गरेको रहेछ र ज्ञानप्राप्त भएपछि त्यो अपराध त्याग्यो भने त्यसको प्रायश्चित्त हुन्छ ।” योगमायाले पुराणका सबै पाठ मन दिएर सुनिन् । पुराणको कथा सुनेपछि योगमायाको मन विचलित भयो । त्यसपछि उनले आफ्ना पति प्रजापति डोटेलसँग यसबारे छलफल गरिन् । अनि यिनीहरूले एकअर्कासँग छुट्टिएर बस्ने निर्णय गरे । भनिन्छ, त्यसबेला योगमायाकी छोरी नैनकलाचाहिँ योगमायासँगै बस्ने सहमति भयो ।

योगमायाले औपचारिक शिक्षा लिने अवसर नपाएकी भए पनि साधुसन्त र विभिन्न व्यक्तिसँगको सङ्गत साथै पुराण प्रवचन सुन्दै जाँदा उनमा नवीन चेतनाको विकास हुँदै गएको र उनीभित्रको अन्तज्र्ञान प्रस्फुटित भएको अनुमान गर्न सकिन्छ । यही अन्तज्र्ञानको विकाससँगै भारतको आसामबाट केही गर्ने मनसायका साथ उनी आफ्नै जन्मथलो मझुवाबेँसीमा फर्केर आइन् । माइतीघरमा फर्केपछि उनीभित्रको ज्ञानबुभुक्षा झनै प्रबल बन्न पुग्यो । ज्ञानको भोककै कारण उनी जोसमनी सन्तहरूको सङ्गतमा परिन् र उनीहरूको सहयोगमा प्युठानस्थित स्वर्गद्वारी महाप्रभुको आश्रममा पुगिन् । केही समय त्यहीँ रहेर उनले महाप्रभुबाट दीक्षासमेत ग्रहण गरिन् र पछि आफ्नो जन्मथलोमै फर्किन् ।

आधुनिक नारीवादी अभियन्ता योगमायालाई पितृसत्ताविरुद्धको विद्रोहकी प्रतीक मान्छन् । खासमा योगमायाले मा व्याप्त अन्याय र सामाजिक अन्धविश्वासका साथै आडम्बरको आडमा चलेका सतीप्रथा, बालविवाह र विधवामाथिको अत्याचार, जातिप्रथा एवं शोषणविरुद्ध आवाज उठाएकी हुन् । सामाजिक परिपाटीमा आमूल परिवर्तनका लागि नै योगमायाले आत्मबलिदान गरेकी हुन् । योगमायाले बालविवाहको विरोध गर्दै विधवाले पनि पुनर्विवाह गर्न पाउनुपर्ने आवाज बुलन्द गरिन् । सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक र धार्मिक पक्षसँग जोडिएका कुरीति, कुसंस्कार र कुचलनविरुद्ध चेतना फैलाउनुका साथै प्रवचन र कविताका माध्यमबाट समेत विरोधका स्वर उचालिन् । यही विरोध कालान्तरमा गएर आत्मोत्सर्ग जस्तो उच्चस्तरको विद्रोहमा परिणत भयो ।

वस्तुतः योगमायाको आत्मोत्सर्ग क्रूरता र अमानवीयताविरुद्धको तिखो असहमति वा भनौँ मानवीय आध्यात्मिक करुणाभावको उत्कृष्ट अभिव्यक्ति थियो । निश्चितै रूपमा आध्यात्मिक प्रज्ञासम्पन्न सन्तहरूको हृदय समाजका अन्याय, अत्याचार र कुरीति देखेर पग्लिने गर्छ । त्यसबाट द्रवित बनेर उनीहरू आफ्नो समग्र जीवनलाई मानवकल्याणको यात्रामा समर्पित गरिदिन्छन् । यही कुरा योगमायाका सन्दर्भमा लागु हुन्छ । पूर्वीय भूगोलमा जन्मेका महात्मा गौतम बुद्ध, रामकृष्ण परमहंस, स्वामी विवेकानन्द, महात्मा गान्धी, योगी नरहरिनाथ जस्ता दर्जनौँ सन्तहरू जस्तै योगमाया पनि आध्यात्मिक अनुभूतिका आधारमा समाजसुधारका लागि समर्पित प्रबुद्ध व्यक्तित्व हुन् । उनलाई धर्मराज्यकी परिकल्पनाकार साथै साहस र उच्च चेतनाकी प्रतिमूर्ति महान् समाजसुधारक नारीका रूपमा मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ । तसर्थ अमुक वादको पक्ष लिएर अमुक सत्ताविरुद्ध उभिएको भनेर उनको मूल्याङ्कन गर्नु सङ्कीर्ण दृष्टिकोण ठहरिन सक्छ । आजभन्दा १५० वर्ष पहिलेको समाजमा जन्मेकी एक जना निरक्षर महिलामा यस्तो उच्च चेतनाको विकास हुनु आत्मजागरण र गहिरो आध्यात्मिक अनुभूतिबिना असम्भव छ ।

व्याप्त अन्धविश्वास र रूढिग्रस्त कट्टरताकी विरोधी भए पनि योगमायाको मूल संस्कार ईश्वरप्रतिको आस्था र भक्तिभावद्वारा निर्मित थियो । उच्च आध्यात्मिक चेतना भएका पुरुषले समेत यस्ता प्रथाविरुद्ध आवाज उठाउँदै आएको सन्दर्भमा उनको यो विद्रोहलाई पितृसत्ता र मातृसत्ताको आधुनिक अवधारणाको दृष्टिबाट पर्गेल्न खोज्नु त्यति सान्दर्भिक ठहरिँदैन । – तारा सुवेदी

साभारः गोरखापत्र दैनिक असार २२ गते, अंक ८४